Kháng kháng sinh – mối đe dọa âm thầm trong thói quen dùng thuốc

   Tình trạng kháng kháng sinh đang lặng lẽ trở thành một trong những vấn đề y tế nghiêm trọng nhất thời đại. Mỗi viên thuốc chúng ta tự ý mua, mỗi liều thuốc bỏ dở vì thấy đỡ, mỗi lần dùng đơn thuốc “giống lần trước”… đều góp phần làm vi khuẩn trở nên mạnh hơn và thuốc kém tác dụng hơn. Khi những nhiễm trùng đơn giản cũng có thể trở nên nguy hiểm, việc hiểu – và thay đổi – thói quen dùng thuốc là điều không thể chậm trễ hơn.

Bức tranh kháng kháng sinh tại Việt Nam – nhìn thẳng vào sự thật

   Kháng kháng sinh (AMR – antimicrobial resistance) được hiểu một cách dễ hình dung là hiện tượng vi khuẩn “quen thuốc”, trở nên nhờn thuốc và không còn bị tiêu diệt bởi những kháng sinh từng rất hiệu quả. Khi những loại kháng sinh phổ biến mất tác dụng, bệnh nhân phải điều trị lâu hơn, dùng thuốc mạnh hơn, tốn kém hơn và nguy cơ tử vong cũng cao hơn.

   Đáng lo hơn, tình trạng này đang gia tăng nhanh chóng tại Việt Nam. Các số liệu từ những nguồn y tế uy tín quốc tế đã vẽ nên một bức tranh không mấy sáng sủa:

• Theo Tổ chức Y tế Thế giới WHO, tại cộng đồng, có tới 88-97% nhà thuốc được khảo sát đã bán kháng sinh mà không cần đơn, mặc dù pháp luật quy định phải có đơn.
• Tại các bệnh viện, nghiên cứu cho thấy khoảng một phần ba kháng sinh được sử dụng là không phù hợp, tức là dùng thuốc khi không cần hoặc không đúng loại.
• Việc dùng kháng sinh trong y tế và cả chăn nuôi, thủy sản không kiểm soát khiến vi khuẩn có “cơ hội” tiến hóa, chống lại thuốc, theo nghiên cứu.

   Điều này tạo nên một vòng xoáy nguy hiểm: dùng thuốc sai → vi khuẩn kháng thuốc → phải dùng thuốc mạnh hơn, đắt hơn và đôi khi không còn thuốc hiệu quả. Khi đó, sự “thụt lùi ” của y học có thể xảy ra: những bệnh nhỏ trước đây có thể trở nên hiểm nghèo.

   Kháng kháng sinh không phải vấn đề của riêng bệnh viện, của bác sĩ hay của ngành y tế. Nó là một vấn đề mang tính cộng đồng, bắt nguồn từ chính thói quen, tâm lý, hành vi của mỗi người trong cuộc sống hằng ngày.

Vì sao chúng ta dùng kháng sinh bừa bãi? – Những căn nguyên khó nói

   Dù đều biết “uống kháng sinh bừa bãi là không tốt”, nhưng tại sao hành vi này vẫn xảy ra rất phổ biến ở Việt Nam?

   Có ba nhóm nguyên nhân chính:

Thói quen và tâm lý chủ quan

   Nhiều người tin rằng kháng sinh là “thuốc trị mọi bệnh”. Chỉ cần sốt một chút, đau họng, ho đờm… là nghĩ ngay đến kháng sinh.

   Trong nhiều gia đình, việc giữ lại thuốc cũ trong tủ để “phòng khi cần” là điều quen thuộc. Khi con bị ho, phụ huynh có xu hướng tìm lại đơn trước đó để mua thuốc giống hệt. Khi bản thân bị cảm, nhiều người cũng “đi hỏi người thân” xem uống kháng sinh gì nhanh khỏi.

   Điều này dễ hiểu: ai cũng muốn khỏi bệnh sớm. Nhưng “cảm giác nhanh đỡ” không phản ánh hiệu quả của thuốc – nhiều triệu chứng vốn tự cải thiện theo thời gian, ngay cả khi không dùng kháng sinh.

   Tâm lý “uống cho chắc”, “để yên tâm”, “uống vài ngày cho khỏi hẳn” vô tình biến kháng sinh trở thành một loại thuốc phổ thông – trong khi thực chất đây là loại thuốc cần được kiểm soát chặt chẽ nhất.

Hệ thống y tế còn nhiều áp lực

   Không thể trách riêng người bệnh. Thực tế, hệ thống y tế ở nhiều cấp đang chịu áp lực lớn:

• Kê đơn nhanh do bệnh nhân đông
• Thiếu điều kiện xét nghiệm vi sinh định danh vi khuẩn
• Thiếu thời gian giải thích cho người bệnh

   Một bác sĩ chia sẻ rằng đôi khi nếu không kê kháng sinh, bệnh nhân dễ cảm thấy “bị xem nhẹ”, “không được điều trị đầy đủ”, và có thể chuyển sang cơ sở y tế khác. Đây là áp lực thật – và là nguyên nhân khiến nhiều đơn thuốc có kháng sinh “cho yên tâm”.

Kháng sinh trong nông nghiệp và môi trường

   Kháng sinh không chỉ xuất hiện trong bệnh viện hay nhà thuốc. Việc sử dụng kháng sinh trong chăn nuôi, thủy sản – đôi khi để phòng bệnh cho cả đàn – tạo ra một môi trường giàu vi khuẩn kháng thuốc.

   Những vi khuẩn này có thể truyền sang người qua thực phẩm, nguồn nước hoặc tiếp xúc trực tiếp. Điều này khiến ngay cả những người không lạm dụng kháng sinh cũng có nguy cơ nhiễm vi khuẩn đã đề kháng.

   Khi ba yếu tố này kết hợp lại – thói quen cá nhân, áp lực hệ thống, và môi trường – vấn đề kháng kháng sinh không còn là câu chuyện “ai sai”, mà là một vòng xoáy phức tạp đòi hỏi thay đổi từ nhiều phía.

Mỗi người có thể làm gì để tự bảo vệ mình trước kháng kháng sinh?

   Kháng kháng sinh là vấn đề lớn, nhưng cách phòng tránh lại bắt đầu từ những việc rất nhỏ. Dưới đây là những giải pháp cụ thể – dễ áp dụng – phù hợp với mọi gia đình, giúp giảm nguy cơ kháng thuốc cho chính bạn và cộng đồng.

Khi bị bệnh: xử trí đúng để không dùng kháng sinh sai

   Hầu hết các bệnh cảm sốt, viêm họng, ho thông thường đều do virus và không cần kháng sinh. Vì vậy:

• Theo dõi 2–3 ngày đầu: uống đủ nước, nghỉ ngơi, hạ sốt khi cần.
• Khám bác sĩ khi triệu chứng kéo dài (sốt nhiều ngày, khó thở, đau tăng).

Khi đã được kê kháng sinh: dùng sao cho đúng & an toàn

   Cách dùng kháng sinh quyết định hiệu quả điều trị và hạn chế kháng thuốc:

• Uống đủ liều – đủ thời gian ngay cả khi triệu chứng đã giảm.
• Uống đúng giờ, tốt nhất đặt nhắc nhở để không quên.
• Nếu quên một liều, uống ngay khi nhớ ra, nhưng không gấp đôi liều.
• Không dùng lại thuốc thừa, không dùng đơn thuốc cũ.
• Nếu có dấu hiệu dị ứng (phát ban, khó thở…), ngưng thuốc và đi khám ngay.
• Tuân thủ đúng đơn thuốc là cách bảo vệ bản thân nhanh nhất.

Phòng bệnh để giảm nhu cầu dùng thuốc

   Cách tốt nhất để tránh kháng thuốc là… ít phải dùng kháng sinh hơn. Điều này hoàn toàn khả thi khi bạn duy trì các thói quen chăm sóc sức khỏe chủ động:

• Rửa tay thường xuyên để giảm nguy cơ lây nhiễm.
• Che miệng khi ho, tránh phát tán mầm bệnh.
• Tiêm chủng đầy đủ để phòng các bệnh dễ gây biến chứng.
• Ngủ đủ, ăn uống đủ chất, vận động đều đặn, giúp hệ miễn dịch hoạt động hiệu quả.
• Giữ môi trường sống sạch sẽ, khử khuẩn những bề mặt hay tiếp xúc trong gia đình.

   Khi bạn khỏe mạnh hơn, xác suất mắc bệnh và phải dùng đến kháng sinh sẽ giảm đi đáng kể.

Lời khuyên riêng cho phụ huynh

   Trẻ em là đối tượng dễ bị lạm dụng kháng sinh nhất. Để bảo vệ con:

• Không yêu cầu bác sĩ kê kháng sinh “cho chắc”.
• Không tự mua thuốc theo đơn cũ.
• Theo dõi kỹ 48–72 giờ đầu khi trẻ ho – sốt nhẹ, vì phần lớn là do virus.
• đưa trẻ đi khám ngay khi có dấu hiệu nặng (khó thở, bỏ ăn, li bì, sốt kéo dài…).

Sự bình tĩnh và hiểu đúng sẽ giúp bạn tránh được nhiều quyết định dùng thuốc không cần thiết cho con.

Bộ Y tế khuyến cáo người dân các biện pháp kháng sinh đúng cách.

   Kháng kháng sinh không phải câu chuyện xa vời. Nó nằm trong từng viên thuốc chúng ta uống, từng thói quen hằng ngày và từng quyết định nhỏ của mỗi người. Khi chúng ta dùng kháng sinh đúng cách, phòng bệnh tốt và tôn trọng những quy tắc y khoa, chúng ta đang bảo vệ chính mình và cả thế hệ mai sau. Kháng sinh là tài nguyên quý – và đã đến lúc chúng ta phải dùng nó một cách khôn ngoan hơn bao giờ hết.